This site uses cookies.
Some of these cookies are essential to the operation of the site,
while others help to improve your experience by providing insights into how the site is being used.
For more information, please see the ProZ.com privacy policy.
This person has a SecurePRO™ card. Because this person is not a ProZ.com Plus subscriber, to view his or her SecurePRO™ card you must be a ProZ.com Business member or Plus subscriber.
Affiliations
This person is not affiliated with any business or Blue Board record at ProZ.com.
Dieu respire encore. Dieu est mort ? Cela reste à voir... Pareille bonne nouvelle aurait produit des effets solaires dont on attend toujours, et en vain, la moindre preuve. En lieu et place d'un champ fécond découvert par une pareille disparition on constate plutôt le nihilisme, le culte du rien, la passion pour le néant, le goût morbide du nocturne des fins de civilisations, la fascination pour les abîmes et les trous sans fond où l'on perd son âme, son corps, son identité, son être et tout intérêt à quoi que ce soit. Tableau sinistre, apocalypse déprimante...
La mort de Dieu fut un gadget ontologique, un effet de manche consubstantiel à un x xe siècle voyant la mort partout: mort de l'art, mort de la philosophie, mort de la métaphysique, mort du roman, mort de la tonalité, mort de la politique. Qu'on décrète donc aujourd 'hui la mort de ces morts fictives! Ces fausses nouvelles servaient jadis à quelques-uns pour scénographier des paradoxes avant retournement de veste métaphysique. La mort de la philosophie permettait des livres de philosophie, la mort du roman générait des romans, la mort de l'art des ceuvres d'art, etc. La mort de Dieu, elle, a produit du sacré, du divin, du religieux à qui mieux mieux. Nous nageons aujourd'hui dans cette eau lustrale...
A l'évidence, l'annonce de la fin de Dieu a été d'autant plus tonitruante qu'elle était fausse... Trompettes embouchées, annonces théâtrales, on a joué du tambour en se réjouissant trop tôt. L'époque croule sous les informations vénérées comme la parole autorisée de nouveaux oracles et l'abondance se fait au détriment de la qualité et de la véracité: jamais autant de fausses informations n'ont été célébrées comme autant de vérités révélées. Pour que la mort de Dieu fût avérée, il eût fallu des certitudes, des indices, des pièces à conviction. Or tout cela manque...
Qui a vu le cadavre ? A part Nietzsche, et encore... A la manière du corps du délit chez Ionesco, on aurait subi sa présence, sa loi, il aurait envahi, empesté, empuanti, il se serait défait petit à petit,jour après jour , et l'on n'aurait pas manqué d'assister à une réelle décomposition - au sens philosophique du terme également. Au lieu de cela, le Dieu invisible de son vivant est resté invisible même mort. Effet d'annonce... On attend encore les preuves. Mais qui pourra les donner ? Quel nouvel insensé pour cette impossible tâche ?
Car Dieu n'est ni mort ni mourant- contrairement à ce que pensent Nietzsche et Heine. Ni mort ni mourant parce que non mortel. Une fiction ne meurt pas, une illusion ne trépasse jamais, un conte pour enfants ne se réfute pas. Ni l 'hippogriffe ni le centaure ne subissent la loi des mammifères. U n paon, un cheval oui; un animal du bestiaire mythologique, non. Or Dieu relève du bestiaire mythologique, comme des milliers d'autres créatures répertoriées dans des dictionnaires aux innombrables entrées, entre Déméter et Dionysos. Le soupir de la créature opprimée durera autant que la créature opprimée, autant dire toujours...
D'ailleurs, où serait-il mort ? Dans Le gai savoir? Assassiné à Sils-Maria par un philosophe inspiré, tragique et sublime, hantant, hagard, la seconde moitié du XIXe siècle ? Avec quelle arme ? Un livre, des livres, une reuvre ? Des imprécations, des analyses, des démonstrations, des réfutations ? A coups de boutoir idéologique ? L'arme blanche des écrivains... Seul, le tueur? Embusqué? En bande: avec l'abbé Meslier et Sade en grands-parents tutélaires ? Ne serait-il pas un Dieu supérieur le meurtrier de Dieu s'il existait? Et ce faux crime, ne masque-t-il pas un désir redipien, une envie impossible, une irrépressible aspiration vaine à mener à bien une tâche nécessaire pour générer de la liberté, de l'identité et du sens ?
On ne tue pas un souffle, un vent, une odeur, on ne tue pas un rêve, une aspiration. Dieu fabriqué par les mortels à leur image hypostasiée n'existe que pour rendre possible la vie quotidienne malgré le trajet de tout un chacun vers le néant. Tant que les hommes auront à mourir, une partie d'entre eux ne pourra soutenir cette idée et inventera des subterfuges. On n'assassine pas un subterfuge, on ne le tue pas. Ce serait même plutôt lui qui nous tue: car Dieu met à mort tout ce qui lui résiste. En premier lieu la Raison, l'Intelligence, l'Esprit Critique. Le reste suit par réaction en chaîne...
Le dernier dieu disparaîtra avec le dernier des hommes. Et avec lui la crainte, la peur, l'angoisse, ces machines à créer des divinités. La terreur devant le néant, l'incapacité à intégrer la mort comme un processus naturel, inévitable, avec lequel il faut composer, devant quoi seule l'intelligence peut produire des effets, mais également le déni, l'absence de sens en dehors de celui qu'on donne, l'absurdité a priori, voilà les faisceaux généalogiques du divin. Dieu mort supposerait le néant apprivoisé. Nous sommes à des années-lumière d'un tel progrès ontologique...
2
Le nom des esprits forts. Dieu durera donc autant que les raisons qui le font exister; ses négateurs aussi... Toute généalogie paraît fictive: il n'existe pas de date de naissance à Dieu. Pas plus à l'athéisme pratique -le discours, c'est autre chose. Conjecturons: le premier homme - une autre fiction... - affirmant Dieu doit en même temps ou successivement et alternativement ne pas y croire. Douter coexiste avec croire. Le sentiment religieux habite probablement le même individu travaillé par l'incertitude ou hanté par le refus. Mfirmer et nier, savoir et ignorer: un temps pour la génuflexion, un autre pour la rébellion, et ce en fonction des occasions de créer une divinité ou de la brûler... Dieu paraît donc immortel. Ses thuriféraires gagnent sur ce point. Mais pas pour les raisons qu'ils imaginent, car la névrose conduisant à forger des dieux résulte du mouvement habituel des psychismes et des inconscients. La génération du divin coexiste avec le sentiment angoissé devant le vide d'une vie qui s'arrête. Dieu naît des raideurs, rigidités et immobilités cadavériques des membres de la tribu. Au spectacle du corps mort, les songes et fumées dont se nourrissent les dieux prennent de plus en plus consistance. Quand s'effondre une âme devant la froideur d'un être aimé, le déni prend le relais et transforme cette fin en commencement, cet aboutissement en début d'une aventure. Dieu, le ciel, les esprits mènent la danse pour éviter la douleur et la violence du pire.
Et l'athée? La négation de Dieu et des arrièremondes se partage probablement l'âme du premier homme qui croit. Révolte, rébellion, refus de l'évidence, raidissement devant les arrêtés du destin et de la nécessité, la généalogie de l'athéisme paraît tout aussi simple que celle de la croyance. Satan, Lucifer, le porteur de clarté - le philosophe emblématique des Lumières... -, celui qui dit non et ne veut pas se soumettre à la loi de Dieu, évolue en contemporain de cette période de gésines. Le Diable et Dieu fonctionnent en avers et revers de la même médaille, comme théisme et athéisme.
Pour autant, le mot n'est pas ancien dans I 'histoire et son acception précise - position de celui qui nie l' existence de Dieu sinon comme fiction fabriquée par les hommes pour tâcher de survivre malgré l'inéluctabilité de la mort- tardive en Occident. Certes, l'athée existe dans la Bible - Psaumes (X,4 et XIV, 1) et Jérémie (V, 12) -, mais dans l'Antiquité il qualifie parfois, souvent même, non pas celui qui ne croit pas en Dieu, mais celui qui se refuse aux dieux dominants du moment, à leurs formes socialement arrêtées. Longtemps l'athée caractérise la personne qui croit à un dieu voisin, étranger, hétérodoxe. Non pas l'individu qui vide le ciel, mais celui qui le peuple avec ses propres créatures...
De sorte que l'athéisme sert politiquement à écarter, repérer ou fustiger l'individu croyant à un autre dieu que celui dont l'autorité du moment et du lieu se réclame pour asseoir son pouvoir. Car Dieu invisible, inaccessible, donc silencieux sur ce qu' on peut lui faire dire ou endosser, ne se rebelle pas quand d'aucuns se prétendent investis par lui pour parler, édicter, agir en son nom pour le meilleur et le pire. Le silence de Dieu permet le bavardage de ses ministres qui usent et abusent de l'épithète: quiconque ne croit pas à leur Dieu, donc à eux, devient immédiatement un athée. Donc le pire des hommes: l'immoraliste, le détestable, l'immonde, l'incarnation du mal. A enfermer illico ou à torturer, à mettre à mort.
Difficile dès lors de se dire athée... On est dit tel, et toujours dans la perspective insultante d'une autorité soucieuse de condamner. La construction du mot le précise d'ailleurs: a-thée. Préfixe privatif, le mot suppose une négation, un manque, un trou, une démarche d ' opposition. Aucun terme n' existe pour qualifier positivement celui qui ne sacrifie pas aux chimères en dehors de cette construction linguistique exacerbant l'amputation: a-thée donc, mais aussi mécréant, a-gnostique, in-croyant, ir-réligieux, in-crédule, a-religieux, im-pie (l'a-dieu manque à l'appel! ) et tous les mots qui procèdent de ceux-Ià : irréligion, incroyance, impiété, etc. Rien pour signifier l'aspect solaire, affirmateur, positif, libre, fort de l'individu installé au-delà de la pensée magique et des fables. L'athéisme relève donc d'une création verbale des déicoles. Le mot ne découle pas d'une décision volontaire et souveraine d'une personne qui se définit avec ce terme dans l'histoire. L'athée qualifie l'autre qui refuse le dieu local quand tout le monde ou la plupart y croient. Et a intérêt à croire... Car l'exercice théologique en cabinet s'appuie toujours sur des milices armées, des polices existentielles et des soldats ontologiques qui dispensent de réfléchir et invitent au plus vite à croire et bien souvent à se convertir .
Baal etYahvé, Zeus et Allah, Râ et Wotan, mais aussÎ Manitou doivent leurs patronymes à la géographie et à 1 'histoire: au regard de la métaphysique qui les rend possibles ils nomment avec des noms différents une seule et même réalité fantasmatique. Or aucun n'est plus vrai qu'un autre puisque tous évoluent dans un panthéon de joyeux drilles inventés où banquettent Ulysse et Zarathoustra, Dionysos et Don Quichotte, Tristan et Lancelot du Lac, autant de figures magiques comme le Renard des Dogons ou les Loas vaudous...
3
Les effets de l'antiphilosophie. A défaut de nom pour qualifier l'inqualifiable, pour nommer l'innommable -le fou ayant l'audace de ne pas croire... -, faisons donc avec athée... Des périphrases existent ou des mots, mais les christicoles les ont forgés et lancés sur le marché intellectuel avec la même volonté dépréciatrice. Ainsi les esprits fons si souvent fustigés par Pascal à longueur des paperolles cousues dans la doublure de son manteau, ou encore les libertins, voire les librespenseurs ou, chez nos amis belges d ' aujourd 'hui, les partisans du libre examen.
L'antiphilosophie - ce courant du XVIIIe siècle en avers sombre des Lumières qu' à tort on oublie et qu' on devrait pourtant remettre sous les feux de l'actualité pour montrer combien la communauté chrétienne ne recule devant aucun moyen, y compris les plus moralement indéfendables, pour discréditer la pensée des tempéraments indépendants qui n'ont pas l'heur de sacrifier à leurs fables... -, l'antiphilosophie, donc, combat avec une violence sans nom la liberté de penser et la réflexion découplée des dogmes chrétiens.
D'où, par exemple, le travail du père Garasse, ce jésuite sans foi ni loi qui invente la propagande moderne en plein Grand Siècle avec La Doctrine curieuse des Beaux esprits de ce temps, ou prétendus tels {1623), un volume pléthorique de plus de mille pages dans lequel il calomnie la vie des philosophes libres présentés comme des débauchés, sodomites, yvrognets, luxurieux, bâfreurs, pédophiles - pauvre Pierre Charron l'ami de Montaigne... - et autres qualités diaboliques afin de dissuader de fréquenter ces reuvres progressistes. Le même ministre de la Propagande jésuite commet une Apologie pour son livre contre les athéistes et Libertins de notre siècle l'année suivante. Garasse ajoute une couche sur le même principe, nullement étouffé par le mensonge, la calomnie, la vilenie et l'attaque ad hominem. L'amour du prochain ne connaît pas de limites...
D'Epicure, calomnié de son vivant par les bigots et puissants de l'époque, aux philosophes libres qui - parfois sans renier le christianisme pour autant... - ne pensent pas que la Bible constitue 1 'horizon indépassable de toute intelligence, la méthode produit ses effets encore aujourd 'hui. Outre que certains philosophes attaqués et fusillés par Garasse ne s'en sont toujours pas remis et croupissent dans un oubli déplorable, que d'aucuns souffrent d'une réputation fautive d'immoralistes et de gens infréquentables, et que les calomnies atteignent également leurs reuvres, le devenir négatif des athées se trouve celé pour des siècles... En philosophie, libertin constitue encore et toujour~ une qualification dépréciative et polémique interdisanl toute pensée sereine et digne de ce nom.
A cause du pouvoir dominant de l'antiphilosophie dans l'historiographie officielle de la pensée, des pans entiers d'une réflexion vigoureuse, vivante, forte, mais antichrétienne ou irrévérencieuse, voire simplement indépendante de la religion dominante, demeurent ignorés, y compris bien souvent des professionnels de la philosophie en dehors d'une poignée de spécialistes. Qui, pour le seul Grand Siècle, a lu Gassendi par exemple ? Ou La Mothe Le Vayer ? Ou Cyrano de Bergerac -le philosophe, pas la fiction... ? Si peu... Et pourtant Pascal, Descartes, Malebranche et autres tenants de la philosophie officielle sont impensables sans la connaissance de ces figures ayant travaillé à l'autonomie de la philosophie à l' endroit de la théologie - en l'occurrence de la religion judéo-chrétienne...
4
La théologie et ses fétiches. La pénurie de mots positifs pour qualifier l'athéisme et la déconsidération des épithètes de substitution possibles va de pair avec l'abondance du vocabulaire pour caractériser les croyants. Pas une seule variation sur ce thème qui ne dispose de son mot pour la qualifier: théiste, déiste, panthéiste, monothéiste, polythéiste, à quoi on peut ajouter animiste, totémiste, fétichiste ou encore, en regard des cristallisations historiques: catholiques et protestants, évangélistes et luthériens, calvinistes et bouddhistes, shintoïstes et musulmans, chiites et sunnites, bien sûr,juifs et témoins deJéhovah, orthodoxes et anglicans, méthodistes et presbytériens, le catalogue ne connaît pas de fin...
Les uns adorent les pierres - des tribus les plus primitives aux musulmans d 'aujourd 'hui tournant autour du bétyle de la Ka'aba -, d'autres la lune ou le soleil, certains un Dieu invisible, impossible à représenter sous peine d'idolâtrie, ou encore une figure anthropomorphe - blanche, mâle, aryenne évidemment... -, tel voit Dieu partout, en panthéiste accompli, tel autre, adepte de la théologie négative, nulle part, une fois il est adoré couvert de sang, couronné d'épines, cadavre, une autre dans un brin d 'herbe sur le mode oriental shinto : il n'existe aucune facétie inventée par les hommes qui n'ait été mise à contribution pour étendre le champ des possibles divins...
A ceux qui doutent encore des extravagances possibles des religions en matière de supports, renvoyons à la danse de l'urine chez les Zuni du Nouveau-Mexique, à la confection d'amulettes avec les excréments du grand lama du Tibet, à la bouse et à l'urine de vache pour les ablutions de purification chez les hindouistes, au culte de Stercorius, Crepitus et Cloacine chez les Romains - respectivement divinités des ordures, du pet et des égouts -, aux offrandes de fumier offertes à Siva, la Vénus assyrienne, à la consommation de ses excréments par Suchiquecal, la déesse mexicaine mère des dieux, à telle prescription divine d'utiliser les matières fécales humaines pour cuire les aliments dans le livre d'Ezéchiel et autres voies impénétrables ou manières singulières d'entretenir un rapport avec le divin et le sacré...
Devant ces noms multiples, ces pratiques sans fin, ces détails infinis dans la façon de concevoir Dieu, de penser la liaison avec lui, face à ce déluge de variations sur le thème religieux, en présence de tant de mots pour dire l'incroyable passion croyante, l'athée compose avec cette seule et pauvre épithète pour le discréditer I Ceux qui adorent tout et n'importe quoi, les mêmes qui, au nom de leurs fétiches, justifient leurs violences intolérantes et leurs guerres depuis toujours contre les sans-dieux, ceux-là donc réduisent l'esprit fort à n'être étymologiquement qu'un individu incomplet, amputé, morcelé, mutilé, une entité à laquelle il manque Dieu pour être vraiment...
Les tenants de Dieu disposent même d'une discipline tout entière consacrée à examiner les noms de Dieu, ses faits et gestes, ses dits mémorables, ses pensées, ses paroles - car il parle! - et ses actions, ses penseurs affidés et appointés, ses professionnels, ses lois, ses thuriféraires, ses défenseurs, ses sicaires, ses dialecticiens, ses rhéteurs, ses philosophes - et oui... -, ses hommes de main, ses serviteurs, ses représentants sur terre, ses institutions induites, ses idées, ses diktats et autres fariboles: la théologie. La discipline du discours sur Dieu...
Les rares moments dans l'histoire occidentale où le christianisme a été mis à mal- 1793 par exemple - ont produit quelques activités philosophiques nouvelles, donc généré quelques mots inédits bien vite renvoyés aux oubliettes. On parle encore de déchristianisation, certes, mais en historien, pour nommer cette période de la Révolution française au cours de laquelle les citoyens transforment les églises en hôpitaux, en écoles, en maisons pour les jeunes, où les révolutionnaires remplacent les croix faîtières par des drapeaux tricolores et les crucifix de bois mort par des arbres bien vivants. L' athéiste des Essais de Montaigne, les attaystes des Lettres (CXXXVII) de Monluc et l'athéistique de Voltaire disparaissent bien vite. L' athéiste de la Révolution française aussi...
5
Les noms de l'infamie. La pauvreté du vocabulaire athéiste s'explique par l'indéfectible domination historique des tenants de Dieu: ils disposent des pleins pouvoirs politiques depuis plus de quinze siècles, la tolérance n ' est pas leur vertu première et ils mettent tout en reuvre pour rendre impossible la chose, donc le mot. Athéisme date de 1532, athée existe au ne siècle de l' ère commune chez les chrétiens qui dénoncent et stigmatisent les atheos : ceux qui ne croient pas en leur dieu ressuscité le troisième jour. De là à conclure que ces individus à l' esprit non encombrés par les histoires pour enfants ne sacrifient à aucun dieu, le pas se trouve très vite franchi. De sorte que les païens - ils rendent un culte aux dieux de la campagne, l'étymologie confirme - passent pour des négateurs des dieux, puis de Dieu. Le jésuite Garasse fait de Luther un athée ( ! ) , Ronsard de même avec les huguenots...
Le mot vaut comme une insulte absolue, l'athée, c'est l'immoraliste, l'amoral, l'immonde personnage dont il devient coupable de vouloir en savoir plus ou d'étudier les livres une fois l'épithète tombée. Le mot suffit pour empêcher l'accès à l'reuvre. Il fonctionne en rouage d'une machine de guerre lancée contre tout ce qui n' évolue pas dans le registre de la plus pure orthodoxie catholique, apostolique et romaine. Athée, hérétique, c' est finalement tout un. Ce qui finit par faire beaucoup de monde !
Très tôt Epicure doit faire face à des accusations d'athéisme. Or ni lui ni les épicuriens ne nient l'existence des dieux : composés de matière subtile, nombreux, installés dans les inter-mondes, impassibles, insoucieux du destin des hommes et de la marche du monde, véritables incarnations de l'ataraxie, idées de la raison philosophique, modèles susceptibles de générer une sagesse dans l'imitation, les dieux du philosophe et de ses disciples existent bel et bien – en quantité en plus... Mais pas comme ceux de la cité grecque qui invitent via leurs prêtres à se plier aux exigences communautaires et sociales. Voilà leur seul tort : leur nature antisociale...
L'historiographie de l'athéisme - rare, parcimonieuse et plutôt mauvaise... - commet donc une erreur en le datant des premiers temps de l'humanité. Les cristallisations sociales appellent la transcendance : l'ordre, la hiérarchie - étymologiquement: le pouvoir du sacré... La politique, la cité peuvent d'autant plus facilement fonctionner qu' elles en appellent au pouvoir vengeur des dieux censément représentés sur terre par les dominants qui, fort opportunément, disposent des commandes.
Embarqués dans une entreprise de justification du pouvoir, les dieux - ou Dieu - passent pour les interlocuteurs privilégiés des chefs de tribu, des rois et des princes. Ces figures terrestres prétendent détenir leur puissance des dieux qui la leur confirmeraient à l'aide de signes évidemment décodés par la caste des prêtres intéressée elle aussi aux bénéfices de l'exercice prétendu légal de la force. L'athéisme devient dès lors une arme utile pour précipiter tel ou tel, pourvu qu'il résiste ou regimbe un peu, dans les geôles, les cachots, voire au bûcher.
L'athéisme ne commence pas avec ceux que l'historiographie officielle condamne et identifie comme tels. Le nom de Socrate ne peut figurer décemment dans une histoire de l'athéisme. Ni celui d'Epicure et des siens. Pas plus celui de Protagoras qui se contente d'affirmer dans Sur les dieux qu'à leur propos il ne peut rien conclure, ni leur existence, ni leur inexistence. Ce qui, pour le moins, définit un agnosticisme, une indétermination, un scepticisme même si l' on veut, mais sûrement pas l'athéisme qui, lui, suppose une franche affirmation de l'inexistence des dieux.
Le Dieu des philosophes entre souvent en conflit avec celui d'Abraham, de jésus et de Mahomet. D'abord parce que le premier procède de l'intelligence, de la raison, de la déduction, du raisonnement, ensuite parce que le second suppose plutôt le dogme, la révélation, l'obéissance - pour cause de collusion entre pouvoirs spirituel et temporel. Le Dieu d ' Abraham qualifie plutôt celui de Constantin, puis des papes ou des princes guerriers très peu chrétiens. Pas grand-chose à voir avec les constructions extravagantes bricolées avec des causes incausées, des premiers moteurs immobiles, des idées innées, des harmonies préétablies et autres preuves cosmologiques, ontologiques ou physico-théologiques... Souvent toute velléité philosophique de penser Dieu en dehors du modèle politique dominant devient athéisme. Ainsi lorsque l'Eglise coupe la langue du prêtre jules-César Vanini, le pend, puis l'envoie au bûcher à Toulouse le 19 février 1619, elle assassine l'auteur d'un ouvrage dont le titre est: Amphithéâtre de l'éternelle providence divin(}-magique, christiano-physique et non moins astrologico-catholique, contre les philosophes, les athées, les éPicuriens, les péripatéticiens et les stoïciens ( 1615) . Sauf si l' on tient ce titre pour rien - un tort vu, au moins, sa longueur explicite... - il faut comprendre que cette pensée oxymorique ne récuse pas la providence, le christianisme, le catholicisme, mais qu'elle refuse en revanche nettement l'athéisme, l'épicurisme et autres écoles philosophiques païennes. Or tout cela ne fait pas un athée - motif pour lequel on le met à mort -, mais plus probablement un genre de panthéiste éclectique. De toute façon hérétique parce qu 'hétérodoxe...
Spinoza, panthéiste lui aussi - et avec une intelligence inégalée -, se voit également condamné pour athéisme, autant dire: défaut d'orthodoxie juive. Le 27 juillet 1656, les parnassim siégeant au mahamad-les autorités juives d'Amsterdam - lisent en hébreu, devant l'arche de la synagogue, sur le Houtgracht, un texte d'une effroyable violence: on lui reproche d 'horribles hérésies, des actes monstrueux, des opinions dangereuses, une mauvaise conduite, en conséquence de quoi un herem est prononcé - et jamais annulé ! La communauté profère des mots d'une extrême brutalité: exclu, chassé, exécré, maudit le jour et la nuit, pendant son sommeil et sa veille, en entrant et en sortant de chez lui... Les hommes de Dieu en appellent à la colère de leur fiction et à sa malédiction déchaînée sans limite dans le temps et dans l'espace. Pour compléter le cadeau, les parnassim veulent que le nom de Spinoza soit effacé de la surface de la planète et pour toujours. Raté...
A quoi les rabbins, tenants théoriques de l'amour du prochain, ajoutent à cette excommunication l'interdiction pour quiconque d'avoir des relations écrites ou verbales avec le philosophe. Personne n'ayant le droit non plus de lui rendre service, de l'approcher à moins de deux mètres ou de se trouver sous le même toit que lui... Interdit, bien sûr, de lire ses écrits : à l'époque Spinoza a vingt-trois ans, il n'a encore rien publié. L'Ethique paraîtra de manière posthume vingt et un ans plus tard en 1677. Aujourd 'hui on le lit sur toute la planète...
Où est l'athéisme de Spinoza? Nulle part. On chercherait en vain dans son reuvre complète une seule phrase qui affirme l'inexistence de Dieu. Certes, il nie l'immortalité d'une âme et affirme l'impossibilité d'un châtiment ou d'une récompense post mortem; il avance l'idée que la Bible est un ouvrage composé par divers auteurs et relève d'une composition historique, donc non révélée; il ne sacrifie aucunement à la notion de peuple élu et l'affirme clairement dans le Traité théologico-politique ; il enseigne une morale hédoniste de la joie par-
Translation - Dutch EERSTE DEEL
ATHEOLOGIE
I
DE ODYSSEE VAN DE VRIJDENKERS
1
God ademt nog. Is God dood? Dat valt nog te bezien. Dergelijk goed nieuws zou een enorme uitwerking hebben, maar we zijn nog steeds tevergeefs in afwachting van het minste bewijs ervoor. In plaats van dat door een dergelijk verscheiden een vruchtbaar terrein wordt blootgelegd, wordt eerder nihilisme geconstateerd, de cultus van het niets, passie voor het niet-zijn, een morbide voorkeur voor de nacht van het einde der beschavingen, een fascinatie voor afgronden en bodemloze putten waarin ziel, lichaam, identiteit, wezen en interesse voor wat dan ook verloren raken. Een sinister beeld, een deprimerende Apocalyps...
De dood van God was een ontologische gadget, een consubstantiële goocheltruc in een 20ste eeuw die overal de dood zag: dood van de kunst, dood van de filosofie, dood van de metafysica, dood van de roman, dood van de tonaliteit, dood van de politiek. Laten we nu dan maar eens de dood van deze fictieve sterfgevallen uitroepen! Deze onjuiste berichten stelden bepaalde mensen in staat paradoxen in het leven te roepen alvorens hun metafysische mening te wijzigen. De dood van de filosofie zorgde voor boeken over filosofie, de dood van de roman genereerde romans, de dood van de kunst kunstwerken, en ga zo maar door. De dood van God heeft op zijn beurt gezorgd voor uitzonderlijk veel gewijds, goddelijks en religieus. Vandaag de dag zwemmen wij in dit heilige waswater...
Vanzelfsprekend werd het einde van God zeer luidruchtig aangekondigd, des te meer daar het bericht vals was... Trompetgeschal, theatrale aankondigingen en tromgeroffel, maar er werd te vroeg gejuicht. In deze tijd wemelt het van de informatie die vereerd wordt als het toonaangevende woord van nieuwe orakelen, waarbij de overdaad de kwaliteit en de waarheidsgetrouwheid schaadt: nooit werd zoveel foutieve informatie bejubeld als waarachtige onthullingen. Voor het erkennen van de dood van God waren zekerheden, aanwijzingen en bewijsmateriaal nodig geweest. Dit alles ontbreekt echter.
Wie heeft het lijk gezien? Alleen Nietzsche misschien, en dan nog... Op dezelfde manier als het corpus delicti van Ionesco hadden we zijn aanwezigheid, zijn wet verdragen; smerig stinkend was hij langzaamaan uiteengevallen, dag na dag, en we hadden vast en zeker een heuse ontleding meegemaakt – ook in de filosofische betekenis van het woord. In plaats daarvan is de bij leven onzichtbare God zelfs na zijn dood onzichtbaar gebleven. Kwestie van op de juiste manier bekendmaken... We wachten nog steeds op de bewijzen. Maar wie kan hiervoor zorgen? Welke nieuwe waanzinnige wil deze onmogelijke opdracht uitvoeren?
Want God is dood noch stervend – in tegenstelling tot wat Nietzsche en Heine menen. Dood noch stervend omdat hij niet sterfelijk is. Een verzinsel gaat niet dood, een illusie sterft nooit, een sprookje wordt nooit weerlegd. Noch Pegasus, noch de centauren zijn onderhevig aan de wetmatigheden van zoogdieren. Een pauw of een paard wel, maar een mythologisch dier niet. God maakt namelijk deel uit van het mythologisch bestiarium, zoals duizenden andere creaturen, vermeld in woordenboeken tussen Gaïa en de Gorgonen. De verzuchting van het onderdrukte wezen duurt zolang de onderdrukking van het wezen voortduurt, oftewel eeuwig...
Trouwens, waar zou hij dan zijn gestorven? In Le gai savoir? Vermoord in Sils-Maria door een bezielde, tragische en sublieme, doch woeste en obsederende filosoof in de tweede helft van de 19de eeuw? Met wat voor wapen? Een boek, boeken, een oeuvre? Vervloekingen, analyses, bewijzen, weerleggingen? Door heftige ideologische uitvallen? Het blanke wapen van schrijvers... Was de moordenaar alleen? Zat hij verstopt? Of met een groep: met abt Meslier en De Sade als toezichthoudende grootouders? Zou de moordenaar van God, als hij al bestond, geen hogere god zijn? Zou dit namaakmisdrijf geen oedipaal verlangen verhullen, een onmogelijke wens, een ijdel doch onbedwingbaar streven om een taak te volbrengen die vrijheid, identiteit en betekenis genereert?
Je doodt geen geruis, wind of geur, je doodt geen droom of streven. God, die door de stervelingen naar hun hypostatische beeld is gefabriceerd, bestaat slechts om het dagelijks leven mogelijk te maken ondanks het feit dat iedereen op weg is naar het niets. Zolang de mensen nog moeten sterven, kan een deel van hen deze gedachte niet aan en zal uitvluchten verzinnen. Je vermoordt geen uitvlucht, je brengt die niet om. De uitvlucht doodt ons zelfs nog eerder: want God brengt alles wat zich tegen hem verzet ter dood. Voorop de Rede, de Intelligentie en de Kritische Geest. De rest volgt in een kettingreactie...
De laatste God zal verdwijnen met de laatste mens. En met hem de vrees, de schrik en de levensangst, die scheppers van godheden zijn. De grote angst voor het niets, de onmogelijkheid om de dood als een natuurlijk, onvermijdelijk proces te accepteren; een proces waarmee we een vergelijk moeten treffen, en waarop slechts intelligentie invloed kan hebben. Maar ook ontkenning, afwezigheid van zingeving buiten de zin om die men er zelf aan geeft en a priori absurditeit, dat zijn de genealogische fasces van het goddelijke. De dood van God zou betekenen dat het niets getemd zou zijn. Wij zijn lichtjaren verwijderd van een dergelijke ontologische stap voorwaarts...
2
De benaming van de sterke geesten. God zal dus net zolang bestaan als er redenen zijn die hem dat recht geven; zijn loochenaars ook… Iedere genealogie lijkt volledig fictief. Er bestaat geen geboortedatum van God. Net zo min als van het praktisch atheïsme – voor het denken ligt het anders. Veronderstel: de eerste mens – nog zo’n verzinsel – die uitgaat van het bestaan van God moet tegelijkertijd of achtereenvolgens en afwisselend niet in hem geloven. Twijfel coëxisteert met geloof. Religieuze gevoelens bestaan waarschijnlijk bij zowel het individu dat gekweld wordt door onzekerheid als de persoon die wordt geobsedeerd door afwijzing. Bevestigen en ontkennen, weten en niet weten: er is een tijd voor buigen en een tijd voor opstand, afhankelijk van de mogelijkheid een godheid te scheppen of af te branden...
God lijkt dus onsterfelijk. Op dat punt winnen zijn bewierokers. Echter niet waarom zij denken dat ze winnen, want de neurose goden te bedenken komt voort uit de gebruikelijke impulsen van psyche en onbewuste. Het genereren van het goddelijke coëxisteert met het gevoel van angst voor de leegte van een eindig leven. God ontstaat uit kadaverdiscipline, onbuigzaamheid en immobiliteit van de stamleden. Bij de aanblik van het levenloze lichaam worden de illusies en bedwelming waarmee de goden zich voeden steeds consistenter. Wanneer iemand instort bij de kille houding van een geliefde, neemt de ontkenning het over en verandert dit einde in een begin en deze ontknoping in de start van een nieuw avontuur. God, de hemel en de geesten nemen het heft in handen om meer verdriet en geweld te voorkomen.
En de atheïst dan? De ontkenning van God en de achterwerelden heeft waarschijnlijk ook een plek in de geest van de eerste gelovige mens. Opstand, rebellie, ontkenning van de realiteit, een harde opstelling ten opzichte van de beslissingen van lot en noodzaak, de genealogie van het atheïsme lijkt even simpel als die van het geloof. Satan, Lucifer, de drager van het licht – de zinnebeeldige filosoof van de Verlichting... –, degene die nee zegt en zich niet wil onderwerpen aan de wetten van God, evolueert als een tijdgenoot in deze periode van barensnood. De Duivel en God fungeren aan twee kanten van dezelfde medaille, net als theïsme en atheïsme.
Toch bestaat dit woord nog niet zo lang en de precieze betekenis – degene die het bestaan van God ontkent en hooguit ziet als verzinsel van de mensen om te trachten te overleven ondanks de onafwendbaarheid van de dood – is pas laat in gebruik geraakt in het Westen. Zeker, de atheïst komt voor in de bijbel – Psalmen (10:4 en 14:1) en Jeremia (5:12) –, maar in de klassieke Oudheid staat hij soms, vaak zelfs, niet voor degene die niet in God gelooft, maar voor degene die weigert de heersende goden van het moment en de algemene vormen ervan te erkennen. Lange tijd staat de atheïst voor degene die gelooft in een vreemde, heterodoxe god. Niet het individu dat de hemel leegmaakt, maar de persoon die hem bevolkt met zijn eigen schepselen...
Zodanig dat het atheïsme op politiek niveau dient voor het opzij zetten, opsporen of hekelen van het individu dat gelooft in een andere god dan waarop de autoriteit van dat moment op die plek zich beroept om zijn macht te vestigen. Want de onzichtbare, onbereikbare God, die dus zwijgt over alles wat men hem in zijn mond legt of toeschrijft, komt niet in opstand als bepaalde mensen pretenderen door hem gemachtigd te zijn om te spreken, te decreteren en te handelen in zijn naam in voor- en tegenspoed. De stilte van God geeft ruimte voor het geklets van zijn dienaren, die gebruik en misbruik maken van het volgende epitheton: wie niet in hun God gelooft, dus in hen, is acuut een atheïst. Dus de slechtste van alle mensen: een afschuwelijke immoralist, een duivel, de incarnatie van het kwaad. Die als de gesmeerde bliksem moet worden opgesloten, gemarteld of ter dood gebracht.
Moeilijk dus om je atheïst te noemen... Atheïst word je genoemd, en altijd vanuit het beledigende perspectief van een autoriteit die erop uit is te veroordelen. De samenstelling van het woord maakt dat trouwens al duidelijk: a-thëistisch. Een ontkennend voorvoegsel, het woord veronderstelt een ontkenning, een gebrek, een tekort, een tegenstelling. Er bestaat geen enkele term om degene die zich niet conformeert aan spoken positief te omschrijven, naast deze linguïstische constructie die de beknotting nog erger maakt. A-theïstisch dus, maar ook a-gnostisch, niet-godsdienstig of on-gelovig (a-God ontbreekt!), net als alle hieruit voortkomende woorden: on-godsdienstig, on-geloof, schijn-vroomheid, enzovoort. Niets om het heldere, bevestigende, positieve, vrije, krachtige aspect aan te duiden van het individu dat voorbijgaat aan magische gedachten en sprookjes.
Atheïsme komt dus voort uit een verbale creatie van de godzoekers. Het woord is niet ontstaan door een vrijwillige en soevereine beslissing van een persoon die zich met deze term vastlegt in de geschiedenis. Atheïst kwalificeert de ander die de plaatselijke god afwijst, terwijl bijna iedereen erin gelooft. En belang erbij heeft erin te geloven... Want de officiële godsdienstuitoefening steunt altijd op gewapende milities, existentiële politiemachten en ontologische soldaten die dispensatie verlenen voor nadenken, en manen zo snel mogelijk te geloven en vaak ook zich te bekeren.
Baal en Jahweh, Zeus en Allah, Ra en Wodan, maar ook de Manitoe hebben hun naam te danken aan geografie en geschiedenis. Ten aanzien van de metafysica waaraan ze hun bestaan te danken hebbent, wordt met verschillende namen één en dezelfde zinsbegoochelende realiteit aangeduid. Geen ervan is echter meer werkelijkheid dan de ander, want allen verkeren in een pantheon van verzonnen vrolijke kwanten, waar ze samen met Odysseus en Zarathoestra, Dionysus en Don Quichotte, Tristan en Lancelot van het Meer, net zoals magische figuren als de Vos van de Dogon of de Loas bij voodoo aanzitten aan het banket.
3
Effecten van de antifilosofie. Bij gebrek aan een naam om het niet kwalificeerbare te kwalificeren, om het onnoembare te benoemen – de gek die het lef heeft niet te geloven… –, moeten we het maar doen met atheïst... Er bestaan perifrasen en woorden, maar de christikanten hebben ze op de intellectuele markt vervormd met telkens eenzelfde kleinerende bedoeling. Zoals de sterke geesten die zo vaak door Pascal aan de kaak werden gesteld, papierrollen lang die hij in de voering van zijn mantel naaide, of de libertijnen en zelfs de vrijdenkers of bij onze hedendaagse Belgische vrienden de aanhangers van het vrije onderzoek.
De antifilosofie – de stroming uit de 18de eeuw, aan de donkere keerzijde van de Verlichting, die ten onrechte in de vergetelheid is geraakt en weer in het brandpunt van de actualiteit zou moeten worden gesteld om aan te tonen dat de christelijke gemeenschap werkelijk geen enkel middel schuwt, zelfs niet de moreel meest onverdedigbare, om de ideeën van onafhankelijke denkers in diskrediet te brengen die niet van zins zijn concessies te doen aan hun fabels –, bestrijdt, de antifilosofie dus, met een onbeschrijfelijke heftigheid de vrije gedachte en het denken ontdaan van christelijke dogma’s.
Vandaar bijvoorbeeld het werk van pater Garasse, de niets en niemand ontziende jezuïet die midden in de Franse gouden eeuw de moderne propaganda uitvindt met La Doctrine curieuse des Beaux esprits de ce temps, ou prétendus tels [De vreemde doctrine van de grote geesten van deze eeuw of die daarvoor doorgaan] (1623), een lijvig boekwerk van meer dan duizend bladzijden waarin hij het leven van vrije filosofen zwartmaakt. Hij zet ze neer als losbollen, sodomieten, drinkebroers, ontuchtige types, veelvraten, pedofielen – arme Pierre Charron, de vriend van Montaigne... – en kent hen andere diabolische eigenschappen toe om de mensen af te houden van het lezen van deze vooruitstrevende werken. Deze zelfde verkondiger van jezuïtische propaganda bezondigt zich het jaar daarna aan een apologie in zijn boek ‘tegen de atheïsten en libertijnen van onze eeuw’. Garasse dikt het nog wat een, zich baserend op hetzelfde principe, waarbij hij leugens, laster, laagheid of aanvallen ad hominem geenszins schuwt. De naastenliefde kent geen grenzen...
Van Epicurus, tijdens zijn leven belasterd door kwezels en machtigen van die tijd, tot de vrije filosofen die – soms zelfs zonder het christendom af te wijzen – er niet vanuit gaan dat de bijbel de niet te overschrijden grens is van iedere intelligentie, heeft de methode ook heden ten dage nog invloed. Behalve dat de goede naam van bepaalde door Garasse met kritiek bestookte filosofen dit nog steeds niet te boven is gekomen en deze filosofen in een bedroevende vergetelheid verkeren, dat sommigen van hen lijden onder de valse reputatie immoralisten te zijn en lieden waarover je niet moet spreken, en dat de kwaadsprekerij ook hun werk bereikt, waardoor zelfs het verslechterde imago van de atheïsten voor eeuwen verhuld blijft... In de filosofie is libertijn nog immer een minachtende en polemische kwalificering die iedere heldere en de naam waardige gedachte belemmert.
Vanwege de dominante positie van de antifilosofie in de officiële geschiedschrijving van de filosofie blijven hele stukken met een heftige, levende, sterke maar antichristelijke denkwijze die oneerbiedig voor of zelfs slechts onafhankelijk is van de dominante godsdienst, onbekend, vaak zelfs voor professionele beoefenaars van de filosofie, met uitzondering van een handvol specialisten. Wie heeft, alleen al wat de Franse gouden eeuw betreft, bijvoorbeeld Gassendi gelezen? Of La Mothe-Le-Vayer? Of Cyrano de Bergerac – de filosoof, niet het toneelstuk? Zo weinigen... En toch zijn Pascal, Descartes, Malebranche en andere aanhangers van de officiële filosofie niet te begrijpen zonder kennis te hebben genomen van deze figuren die hebben gewerkt aan de autonomie van de filosofie ten opzichte van de theologie – in casu van de joods-christelijke godsdienst.
4
De theologie en haar fetisjen. Het gebrek aan positieve woorden om het atheïsme aan te duiden en de pejoratieve vervangende benamingen ervan, gaan gepaard met een overvloedige woordenschat om de gelovigen te karakteriseren. Geen enkele variant op dit thema beschikt niet over een kwalificatief woord: theïst, deïst, pantheïst, monotheïst, polytheïst, wat nog kan worden aangevuld met animist, totemist, fetisjist, evenals de historische kristallisaties ervan: katholieken en protestanten, evangelisten en lutheranen, calvinisten en boeddhisten, shintoïsten en islamieten, sjiieten en soennieten, uiteraard joden en Jehova’s getuigen, orthodoxen en anglicanen, methodisten en presbyterianen, een eindeloze lijst...
Sommigen aanbidden stenen – van de meest primitieve stammen tot de islamieten van nu, die rond de heilige steen van de Kaaba draaien – anderen de maan of de zon, weer anderen een onzichtbare God, die niet afgebeeld mag worden op straffe van afgoderij, of een antropomorfe figuur – blank, mannelijk en uiteraard Arisch... De een ziet God overal, als rechtgeaarde pantheïst, de ander, aanhanger van de anti-theologie, helemaal nergens; nu eens wordt hij aanbeden bedekt met bloed, met een doornenkroon, als lijk, dan weer in een grasspriet volgens het oosterse shintoïsme: er bestaat geen door de mensen verzonnen grap die niet is aangegrepen om de verzameling van mogelijke goden uit te breiden…
Voor degenen die nog twijfelen aan mogelijke buitenissige, religieuze hulpmiddelen kan worden verwezen naar de urinedans van de Zuni in Nieuw-Mexico, het vervaardigen van amuletten met de uitwerpselen van de grote Lama in Tibet, het gebruik van mest en urine van koeien voor rituele wassingen door de Hindoes, de cultus rond Stercorius, Crepitus en Cloacina bij de Romeinen – respectievelijk god van het afval, de scheet en de riolering –, de mestoffers aan Siva, de Assyrische Venus, de consumptie van haar uitwerpselen door Suchiquecal, de Mexicaanse moeder van de goden, het goddelijke voorschrift menselijke fecaliën te gebruiken voor het bereiden van voedsel in het boek Ezechiël, en alle overige onnavolgbare wegen en eigenaardige manieren om de relatie met het goddelijke en het sacrale te onderhouden...
Tegenover al deze benamingen en eindeloze praxis, de oneindige details over de wijze waarop God wordt gezien en het contact met hem wordt uitgedacht, ten opzichte van deze zondvloed aan variaties op het religieuze thema, geconfronteerd met al deze termen om de ongelofelijke godsdienstpassie vorm te geven, moet de atheïst het doen met die ene, armzalige, discrediterende benaming! Degenen die alles en nog wat aanbidden, dezelfde lieden die uit naam van hun fetisjen intolerant geweld rechtvaardigen en hun eeuwige oorlogen tegen hen die zonder God zijn, reduceren dus de vrijdenker tot een etymologisch slechts incompleet, geamputeerd, in stukken gehakt, verwond individu, een entiteit waaraan God ontbreekt om werkelijk te bestaan...
De aanhangers van God beschikken zelfs over een wetenschap die in zijn geheel is gewijd aan de bestudering van benamingen van God, zijn handel en wandel, zijn memorabele uitspraken, zijn gedachten, zijn woorden – want hij praat namelijk! – en zijn daden, zijn betrouwbare, bezoldigde denkers, zijn beroepskrachten, zijn wetten, zijn bewierokers, zijn verdedigers, zijn huurmoordenaars, zijn dialectici, zijn praatjesmakers, zijn filosofen – ja, die ook... – zijn handlangers, zijn bedienden, zijn plaatsvervangers op aarde, de bijbehorende instellingen, zijn ideeën, zijn dictaten en andere poespas: de theologie. De wetenschap van de theorie over God...
De spaarzame momenten in de westerse geschiedenis dat het christendom in het nauw is gebracht – 1793 bijvoorbeeld – hebben wat nieuwe filosofische activiteit opgeleverd en daarmee enkele volkomen nieuwe woorden voortgebracht die echter spoedig weer in vergetelheid raakten. Men heeft het nog wel over ontkerstening, maar dan in historisch verband, om de periode van de Franse Revolutie te benoemen waarin de burgers kerken veranderden in ziekenhuizen, scholen en jeugdhuizen, waarin de revolutionairen kruizen op daken vervingen door driekleurige vlaggen en de kruizen van dood hout door echte, levende bomen. L’athéiste in de Essais van Montaigne, de attaystes uit de Lettres (CXXXVII) van Monluc en l'athéistique van Voltaire verdwijnen algauw. De athëist van de Franse Revolutie ook...
5
De namen van de infamie. De beperkte omvang van de atheïstische woordenschat is te verklaren uit de eeuwigdurende historische dominantie van de aanhangers van God: ze beschikken al meer dan vijftien eeuwen lang over politieke volmacht, tolerantie is niet hun grootste deugd en ze stellen alles in het werk om het Ding an sich en dus het woord onmogelijk te maken. Atheïsme dateert uit 1532, atheïst bestaat al in de 2de eeuw van de christelijke jaartelling, als de christenen de atheos afwijzen en stigmatiseren: zij die niet geloven in hun god die op de derde dag is verrezen. De conclusie dat deze figuren die niet in kinderverhaaltjes geloven aan geen enkele god offeren is vervolgens erg snel getrokken. Zodat heidenen – die natuurgoden aanbidden, de etymologie bevestigt dit – doorgaan voor loochenaars van de goden en vervolgens van God. De jezuïet Garasse maakt van Luther een atheïst (!), Ronsard doet hetzelfde met de hugenoten...
Het woord geldt als een absolute belediging. Een atheïst, dat is een immoralist, een immoreel figuur, een weerzinwekkend persoon en het wordt afkeurenswaardig meer van hem te willen weten of zijn boeken te bestuderen zodra deze benaming is gevallen. Het woord is voldoende om de toegang tot het werk te belemmeren. Het werkt als een radertje in een oorlogsmachine in de strijd geworpen tegen alles wat niet past binnen het register van de meest zuivere katholieke, apostolische en roomse orthodoxie. Atheïst of ketter, uiteindelijk is het allemaal hetzelfde. En daar valt dan heel wat onder!
Zeer vroeg al wordt Epicurus beschuldigd van atheïsme. Noch hij, noch de epicuristen ontkennen echter het bestaan van goden: samengesteld uit subtiel materiaal, talrijk, verblijvend in tussenwerelden, onverstoorbaar, ongevoelig voor het lot der mensheid en het reilen en zeilen van de wereld, de vleesgeworden gemoedsrust, ideeën over de filosofische rede, modellen die bij navolging wijsheid op kunnen leveren, de goden van de filosoof en zijn discipelen bestaan wel degelijk – in groten getale nog wel... Maar niet als die van de Griekse stadstaten die via hun priesters oproepen zich te voegen naar de gemeenschappelijke en maatschappelijke eisen. Dat is hun enige gebrek: hun antisociale aard...
De historiografie van het atheïsme – zeldzaam, karig en nogal beroerd... – begaat dus de fout het te dateren bij het begin van de mensheid. De maatschappelijke kristallisaties roepen op tot transcendentie: orde, hiërarchie – etymologisch: de macht van het sacrale... Politiek en stadstaat kunnen des te eenvoudiger functioneren indien zij een beroep doen op de wrekende macht van de goden die worden geacht vertegenwoordigd te worden op aarde door de heersers die, uiterst opportuun, de touwtjes in handen hebben.
Verwikkeld in een zaak om hun macht te rechtvaardigen, gaan de goden – of God – door voor de begunstigde gesprekspartners van stamhoofden, koningen en prinsen. Deze aardse creaturen pretenderen hun macht te hebben gekregen van de goden, die dit zouden bevestigen met tekens die uiteraard worden ontcijferd door de priesterkaste, die ook belang heeft bij de voordelen van het vermeend legaal uitoefenen van de macht. Atheïsme wordt dan een nuttig wapen om deze of gene bij enig verzet of tegenstribbelen naar de gevangenis, het cachot of zelfs naar de brandstapel te sturen.
Het atheïsme begint niet met het individu dat de officiële geschiedschrijving veroordeelt en als zodanig identificeert. De naam Socrates kan redelijkerwijs niet opgenomen worden in een geschiedenis over het atheïsme. Noch die van Epicurus en de zijnen. Evenmin die van Protagoras die zich in Over de goden ertoe beperkt te stellen dat hij geen conclusies kan trekken over hen, over hun bestaan, noch over hun niet-bestaan. Wat op zijn minst betekent dat we hier te maken hebben met agnosticisme, indeterminisme, of zelfs met scepticisme zo men wil, maar niet met atheïsme waarbij juist openlijk wordt gesteld dat goden niet bestaan.
De God van de filosofen komt vaak in conflict met die van Abraham, Jezus en Mohammed. Allereerst omdat de eerste te werk gaat op basis van intelligentie, rede, deductie en argumentatie, daarnaast omdat de tweede eerder uitgaat van dogma’s, openbaringen en gehoorzaamheid – vanwege samenspanning tussen geestelijke en aardse machten. De God van Abraham geeft een naam aan die van Constantijn de Grote, en ook die van oorlog voerende pausen of prinsen, wat toch niet erg christelijk is. Dat heeft niet veel uit te staan met de extravagante constructies, in elkaar geknutseld met oneigenlijke beweegredenen, de eerste onbeweeglijke stuwende krachten, aangeboren ideeën, vooraf opgestelde harmonieën en andere kosmologische, ontologische of psycho-theologische bewijzen. Vaak wordt iedere filosofische aarzeling om God buiten het dominante politieke model te plaatsen beschouwd als atheïsme. Wanneer de Kerk dan ook de tong afhakt van priester Jules-César Vanini, hem ophangt en vervolgens naar de brandstapel voert in Toulouse op 19 februari 1619, wordt de auteur vermoord van het werk met de titel: Amphithéâtre de l'éternelle providence divino-magique, christiano-physique et non moins astrologico-catholique, contre les philosophes, les athées, les épicuriens, les péripatéticiens et les stoïciens (1615) [Amfitheater van de eeuwige goddelijk-magische, christelijk-fysieke en niet minder astrologisch-katholieke voorzienigheid, tegen filosofen, atheïsten, epicureeërs, peripatetici en stoïcijnen].
Ook al zoeken we niets achter deze titel – een vergissing, alleen al gezien de expliciete lengte ervan –, er dient uit te worden begrepen dat met deze oxymorische gedachte niet de voorzienigheid, het christendom of het katholicisme worden verworpen, maar daarentegen heel duidelijk wel atheïsme, epicurisme en andere heidense filosofische stromingen. Dat maakt van hem echter nog geen atheïst – motief voor zijn terdoodveroordeling –, maar eerder een soort eclectische pantheïst. In ieder geval een ketter, want heterodox...
Spinoza, ook een pantheïst – met een ongeëvenaarde intelligentie –, wordt eveneens veroordeeld wegens atheïsme, oftewel wegens het misdrijf orthodox jood te zijn. Op 27 juli 1656 lezen de parnassim die zitting hebben in de mahamad – de joodse autoriteiten van Amsterdam – in het Hebreeuws voor de synagoge aan de Houtgracht een tekst voor van een angstaanjagende felheid. Hem worden afschuwelijke ketterijen verweten, monsterlijke handelingen, gevaarlijke opvattingen, slecht gedrag, als gevolg waarvan een herem is uitgesproken – en nooit meer ingetrokken! De gemeenschap uit woorden van een extreme bruutheid. Spinoza wordt uitgestoten, verjaagd, verafschuwd, dag en nacht vervloekt, tijdens slapen en waken, thuis en buiten de deur... De mensen van god beroepen zich op de woede van hun fictie en op de vervloeking die hij heeft ontketend, ongelimiteerd in tijd en ruimte. Om het geschenk te completeren willen de parnassim de naam van Spinoza voor altijd wissen uit het geheugen van de mensheid. Dat is dan in ieder geval mislukt...
Aan welke excommunicatie de rabbijnen, theoretische beoefenaars van de naastenliefde, het algemene verbod toevoegen om schriftelijk of mondeling contact te onderhouden met de filosoof. Niemand heeft ook meer het recht hem een dienst te verlenen, hem tot op minder dan twee meter te naderen of zich onder hetzelfde dak te bevinden... Uiteraard is het ook verboden zijn geschriften te lezen: op dat moment is Spinoza drieëntwintig jaar oud en heeft nog niets gepubliceerd. Ethica zal postuum verschijnen in 1677, eenentwintig jaar later. Tegenwoordig wordt het werk in de hele wereld gelezen.
Waarin is het atheïsme van Spinoza gelegen? Nergens in. Tevergeefs zullen we in zijn complete werk zoeken naar één enkele zin waarin wordt gesteld dat God niet bestaat. Zeker, hij ontkent de onsterfelijkheid van de ziel en beweert dat na de dood straffen of belonen niet mogelijk is; hij brengt het idee naar voren dat de bijbel het werk is van verscheidene auteurs en in de loop van geschiedenis is samengesteld, dus niet door god ingegeven; hij doet beslist geen concessies aan het begrip uitverkoren volk en stelt dit duidelijk in zijn Tractatus theologico-politicus; hij onderwijst de hedonistische moraal van de vreugde tegenover goed en kwaad; hij houdt zich niet bezig met de joods-christelijke afkeer van zichzelf, de wereld en het lichaam; ook al is hij joods, hij is van mening dat Jezus filosofische kwaliteiten heeft. Dat alles maakt hem echter nog geen ontkenner van God, een atheïst...
De lijst van de ongelukkigen die in de wereldgeschiedenis ter dood zijn gebracht op grond van atheïsme, en die priester, gelovige of praktiserend kerklid waren, oprecht overtuigd van het bestaan van één katholieke, apostolische, roomse god; de lijst van de aanhangers van de God van Abraham of Allah die ook in onthutsende aantallen zijn gefusilleerd omdat ze niet hebben getuigd van een geloof volgens de geldende normen; de lijst van anonieme mensen die niet eens rebels waren of in opstand kwamen tegen de macht, die zich erop beriepen monotheïstisch te zijn en niet tegen de wet of weerspannig; deze gehele macabere lijst getuigt van het feit dat de atheïst ervoor dient, eerder nog dan degene die God afwijst, de ideeën van de mens te vervolgen en te veroordelen die, al is het maar op uiterst kleine schaal, zich onafhankelijk opstelt van het gezag en het maatschappelijk toezicht op het gebied van denkwijze en reflectie. En de atheïst? Dat is een mens die zich vrij voelt ten opzichte van God – zozeer zelfs dat hij vervolgens het bestaan ervan ontkent...
More
Less
Translation education
Other - Staatsdiploma T/V Frans
Experience
Years of experience: 29. Registered at ProZ.com: Mar 2002.
Sinds 1992 professioneel en staatsgediplomeerd tolk/vertaalster Frans.
Veel ervaring op het gebied van management, HR, OR, financieel-economische vertalingen, juridisch (beëdigd), maar ook journalistieke teksten, een vijftiental boeken vertaald, van literaire detectives (Malet, Sardou) of literatuur (Simenon, Halter) tot filosofie (Onfray) en economie (Cohen), ook toerisme, cultuurgeschiedenis, aantal groene gidsen Michelin vertaald.
Expertise 
CV/Resume (DOC)